Транс-Аллегени сэтгэцийн эмнэлэг

Транс-Аллегени сэтгэцийн эмнэлэг анх 250 хүнийг байрлуулахаар баригдсан ч өнөөдөр олны дунд сүнс тэнүүчилсэн орхигдсон байгууламж болон үлджээ.

Америкийн шинэ ертөнцөд колончлогчид анх ирэхдээ сэтгэцийн өвчний талаар буруу, ташаа ойлголт авчирсан нь эцэстээ Транс-Аллегени зэрэг сэтгэцийн эмнэлгүүдийг байгуулахад хүргэсэн юм. Тухайн үед хачин авир, хэвийн бус үйлдэл гаргадаг хүмүүсийг ад чөтгөрийн нөлөөнд автсан гэж үзэж, Сатантай холбоотой гэж сэжиглэдэг байв. Ийм буруу ойлголт нь олон нийтийг айдаст автуулах, цочроох үйлдэл хийхэд хүргэдэг байсан бөгөөд үүний тод жишээ нь 1692 онд болсон алдарт Салемийн шуламын ангуучлал юм.

18-р зууны эхээр сэтгэцийн өвчтэй хүмүүсийг ойлгох, авч үзэх байдал улам дордсон байв. Гэр бүл, найз нөхөдгүй, эсвэл тэднийг асарч халамжлах санхүүгийн боломжгүй хүмүүсийг шоронд хорьж, хананд зангидсан оосор, ариун цэврийн шаардлага хангаагүй орчинд амьдруулах нь түгээмэл байжээ. Заримыг нь өөрийн гэрт нь, дээврийн өрөө, хонгил, саравч зэрэг газарт түгжиж хорьдог байв. Тэдний амьдрал, үхэл нь хэн нэгэнд хамаагүй, үл тоомсорлогддог байсан юм.

1770-аад онд сэтгэцийн өвчтөнүүдийг байрлуулж, арчилж халамжлах зориулалттай тусгай газрууд баригдсан ч тэд үнэндээ шорон шиг л байсан. Эдгээр газрууд нь өвчтөнд эмчилгээ хийх, бие болон сэтгэл зүйн байдлыг нь сайжруулах төв байх ёстой байтал, олон нийтийн нүднээс “галзуу” гэж нэрлэгдсэн хүмүүсийг нуух, хорих газар болж хувирсан юм. Мөн олон өвчтөнүүдийг “эдгэршгүй” гэж үзэн, эмчилгээг хязгаарлан, насан туршид нь хохироосон байна.

Тухайн үед Доротея Дикс гэх алдартай хүний эрхийн тэмцэгч эмэгтэй сэтгэцийн эмнэлэгт эмчлүүлж буй өвчтөнүүдийн нөхцөл байдлын талаар анх олон нийтэд мэдээлэл өгч, тэднийг муухай, хүнлэг бус орчинд амьдруулж, анхаарал халамж тавихгүй байгааг шүүмжилж эхэлсэн юм.

Түүний идэвхтэй үйл ажиллагааны ачаар сэтгэцийн өвчтөнүүдэд чиглэсэн реформууд хийгдэж, эцэст нь хуулиар эдгээр төрлийн газруудад шаардлагатай санхүүжилт олгох, илүү хүнлэг халамж үзүүлэх боломж анх бүрдэж эхэлсэн билээ.

1850-аад оны эхээр Виржиниа мужийн хууль тогтоох байгууллага Пенсилвани мужийн сэтгэцийн эмнэлгийн захирал Томас Стори Киркбридтэй зөвлөлдсөний эцэст Транс-Аллегени эмнэлгийг нээх шийдвэр гаргасан юм. Уг эмнэлэгийг хүний эрхийг зөрчдөг, хүнлэг бус үйлдлийг таслан зогсоох зорилготой байгуулжээ.

Тухайн үед Киркбрид Виржиниагийн хууль тогтоох байгууллагад “Киркбридийн төлөвлөгөө” нэртэй сэтгэцийн эмнэлгийн бүтцийн системээ танилцуулжээ. Энэхүү төлөвлөгөө нь сэтгэцийн эмнэлгийг зөв зохион байгуулж, өвчтөнд илүү хүнлэг, эмчилгээний зориулалттай орчин бүрдүүлэх зорилготой байв.

Энэ төлөвлөгөө нь тухайн үеийн хамгийн орчин үеийн загвар байсан бөгөөд өвчтөнүүдийг давчуу, шахагдсан шоронгоос гаргаж, тааламжтай, гоёмсог чимэглэл бүхий цэцэрлэгт хүрээлэн, олон цонхтой, агаар салхитай олон салаа тасалгаа бүхий тохилог том барилгад шилжүүлэхэд чиглэжээ. Киркбридийн энэхүү санаа нь Канад болон Америкт 300 гаруй ижил төстэй сэтгэцийн эмнэлгийг барих санааг төрүүлэхэд нөлөөлсөн юм.

Эдгээр эмнэлгүүдийг өвчтөнүүдэд тодорхой ажлууд, үүрэг даалгавар өгч ажиллуулах байдлаар тэднийг бие даан нийгэмшихэд тус болохуйц орчин бүрдүүлэх зорилготой байв. Киркбрид үүнийг “барилга нь өөрөө эмчилгээ болно” гэж үздэг байсан ч, 20-р зуунд энэхүү онол буруу болох нь тогтоогдсон билээ.

Транс-Аллегени барилгыг архитектор Ричард Сноуден Эндрюс Готик сэргэлтийн хэв маягаар зураглан, барилгын ихэнх хэсгийг орон нутгийн шоронгийн хоригдлуудаар бариулжээ. Гэвч 1861 онд эхэлсэн Иргэний дайн нь барилгын ажлыг түр зогсооход хүргэсэн байна.

Дайны үед Виржиниа мужийн засаг захиргаа ашиглагдаагүй эмнэлгийн барилгын санхүүжилтийг дайн тусламжид зарцуулахыг шаардаж байв. Гэвч мөнгийг эмнэлгээс хасахаас өмнө, Огайо мужийн сайн дурын 7-р цэргийн анги орон нутгийн банкнаас мөнгийг авч, Холбооны талын дэмжлэгтэйгээр шинээр байгуулсан Виржиниагийн Дахин зохион байгуулагдсан засаг захиргаанд шилжүүлжээ. Энэ шинэ засаг захиргаа уг мөнгийг буцаан эмнэлгийн барилгын төсөлд оруулж, барилгын ажил 1862 онд дахин эхэлжээ.

1864 онд анхны өвчтөнүүдийг эмнэлэгт хүлээн авсан ч барилгын ажил 1881 он хүртэл үргэлжилсэн байв. Эмнэлэг өөрөө хангалттай үйл ажиллагаатай байхын тулд тухайн үед сүү, малын ферм, усан хангамжийн систем, оршуулгын газар зэрэг янз бүрийн байгууламжтай байжээ. Эмнэлгийг анх 250 өвчтөн хүлээн авах зориулалтаар төлөвлөсөн ч 1880 онд өвчтөнүүдийн тоо 717-д хүрсэн байв. Харин 1950-аад оны оргил үед Транс-Аллегени эмнэлэгт 2,600 хүн амьдарч байжээ.

Энэ үед Киркбридийн өвчтөнд халамжтай, хүнлэг орчин бүрдүүлэх санаа мартагдсан байв. Өвчтөнүүдийн тоо байх ёстойгоосоо хэт их болж, эмнэлгийн даац дийлэхгүй, өрөөнүүд шавааралдсан учир тэд ариун цэврийн шаардлага хангахгүй орчинд амьдрахад хүрч, олон хүн нас баржээ. Албан ёсоор нас барагсдын тоо тэмдэглэгдээгүй ч судлаачдын таамаглаж байгаагаар ойролцоогоор 500 өвчтөн эмнэлэгт нас барсан гэж үздэг байна.

Транс-Аллегени эмнэлгийн түүхэн дэх хамгийн харанхуй үе нь 1950-аад орчимд тохиолдсон бөгөөд энэ үед Вэст Виржиниа Лоботомийн Төслийн төв болж байв. Төслийг доктор Уолтер Фриман удирдаж, сэтгэцийн эмнэлгийн өвчтөнүүдийн тоог лоботомийн аргаар бууруулах зорилготой ажилласан юм. Лоботом гэдэг нь тархины урд хэсгийг гэмтээж, сэтгэл хөдлөл, зан авирыг намжаах мэс заслын арга бөгөөд тухайн үед сэтгэцийн өвчнийг “эмчлэх” зорилгоор хийдэг байв.

Өвчтөнүүдийг мөн мөстэй усны ваннд хэвтүүлэх, цахилгаан цочролын эмчилгээ хийх, ганцааранг нь тусгаарлах, хөл болон гар дээр нь хүлж хязгаарлах, хэт их унтуулдаг эм өгөх зэрэг хүнлэг бус аргуудыг туршиж, ингэснээр эмнэлэг хар дарсан зүүд шиг газар болж хувирсан билээ.

1980-аад онд сэтгэцийн өвчнийг эмчлэх эм, сэтгэл зүйн эмчилгээ зэрэг аргууд сайжирч, олон өвчтөнүүдийг илүү хүнлэг, эмчилгээний арга барилаар ажилж, өвчтөний тоог багасгах боломж бүрдсэн юм. Гэвч “эмчилшгүй” гэж үзсэн зарим өвчтөнүүдийг хуучин үеийн арга барилаар түгжиж, ганцааранг нь хорьж орхидог хэвээр байсан нь тухайн эмнэлгийн түүхэнд харанхуй сүүдэр үлдээжээ.

Эмнэлэг албан ёсоор 1994 онд хаагдсан ч, барилга өнөөдрийг хүртэл орхигдсон бөгөөд олон хүнлэг бус, аймшигт туршилт болон эмчилгээний түүх, мөн орхигдсон өвчтөнүүдийн сүнсний тухай домог, гэрчийн яриа зэргээрээ олны сонирхлыг татсаар байна. Өнөөдөр Транс-Аллегени эмнэлэг нь түүхэн дурсгалт, аймшгийн газар болон ашиглагддаг бөгөөд хүмүүс мөнгө төлж аялал аймшгийн аялал зохиодог болжээ.

Олон хүн энэхүү эмнэлгийн хонгил, өрөөнд аймшигт төгсгөлтэйгээр нас барсан өвчтөнүүдийн сүнс хоргодож буй гэж үздэг. Зочилж ирсэн хүмүүс сүнс харах, тайлбарлахын аргагүй дуу хоолой чимээ сонсох, хаалга өөрөө хаагдах, хөшиг, гэрэл хөдөлж буйг харах зэрэг хачин зүйлсийг харж мэдэрсэнээ хэлдэг.

Транс-Аллегени эмнэлэгт хамгийн алдартай сүнс нь Лили гэх 9 настай охин юм. Тэр уушгины хатгаагаар нас барсан бөгөөд түүний өрөө өнөөг хүртэл тоглоомоор дүүрэн байдаг. Зарим хүмүүс эдгээр тоглоом нь өөрөө хөдөлдөг, сандал болон бусад тоглоомны зүйлс өөрөө газар унах зэрэг үзэгдлийг харсан гэж ярьдаг.

Өнөөдөр хүссэн хүн бүр Транс-Аллегени эмнэлэгт өөрийн хувийн 8 цагийн сүнс судлах аялал хийж, тусгай хөтөч нарын заавраар сүнсний үзэгдлийг туршиж, далд ертөнцтэй харилцах боломжтой.

Эртний эмнэлгийн булшны газарт 2,000 орчим өвчтөний булш тамгалагдан үлдсэн нь тухайн хүмүүс ямар хэцүү нөхцөлд байсан болон амьдрал нь хэрхэн хүнлэг бус орчинд өнгөрсөн болохыг тодорхой илэрхийлнэ.